Σάββατο 21 Νοεμβρίου 2009

Ψυχολογική κατάσταση των θυμάτων


ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΘΥΜΑΤΩΝ
Τι σημαίνει να είναι κάποιος «θύμα»; Ενήλικας ή παιδί; Θύμα ενός τροχαίου ατυχήματος; Μιας σωματικής ή μιας σεξουαλικής επίθεσης; Ποια είναι αυτά τα άτομα τα οποία, κάποιες φορές, μένουν αξέχαστα στους πυροσβέστες; Τι βιώνουν τα θύματα; Από ποια στάση και από ποια λόγια των διασωστών τους έχουν ανάγκη;
Το επάγγελμα του πυροσβέστη είναι δύσκολο. Μος φέρνει αντιμέτωπους με ανθρώπους -άντρες, γυναίκες ή παιδιά- οι οποίοι βρίσκονται στη θέση του θύματος. Είναι συχνά δύσκολο να τους αντιμετωπίσουμε όταν χρειάζονται ψυχολογική υποστήριξη. Ορισμένες φορές, μάλιστα, μπορεί να θεωρηθεί ως επιβάρυνση στο ήδη δύσκολο έργο των πυροσβεστών.
Ωστόσο, η σχέση που αναπτύσσει ο πυροσβέστης με το θύμα, όσο σύντομη και αν είναι αυτή, μπορεί να παίξει έναν βασικό ρόλο στην ιστορία μιας ζωής που ξαναρχίζει.
ΝΑ ΜΗΝ ΕΥΤΕΛΙΖΕΤΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΠΟΝΟΣ
Τους μήνες που ακολουθούν μετά από ένα ατύχημα, εκτός από τους σωματικούς πόνους αναβιώνουν αισθήσεις, μυρωδιές, εφιάλτες, «πόνοι ψυχικοί». Η όλη κατάσταση του ατυχήματος δε μοιάζει να έχει νόημα. Για το θύμα η σκηνή επαναλαμβάνεται μέρα - νύχτα (φλας μπακ και εφιάλτες), με ορισμένα κενά. Κενά, διότι το θύμα έχασε κάποιες στιγμές ή ώρες, τις οποίες έχει απωθήσει στα βάθη του μυαλού του, καθώς γι' αυτό ήταν κάτι το αφόρητο. Και εάν όλο αυτό επαναλαμβάνεται ασταμάτητα, είναι διότι λείπει η απάντηση. Μια απάντηση, η οποία θα εμποδίσει το δράμα να γυρνά μέσα στο μυαλό του θύματος και να επαναλαμβάνεται.
Για να ξεχάσει, λοιπόν, το "τραυματισμένο" άτομο την κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει, πρέπει να του μιλάμε. Αυτό δεν διαρκεί ώρες, ούτε λεπτά, το πολύ 10 με 20 δευτερόλεπτα ζωτικής σημασίας:
«Κυρία μου βλέπω ότι υποφέρετε- Είμαστε μαζί σας».
Το να μιλάμε στο θύμα σημαίνει ότι το σεβόμαστε, δεν υποβιβάζουμε και δεν εξευτελίζουμε αυτό που ζει. Δεν είναι δυνατόν, για ένα τραυματισμένο σωματικά και ψυχικά άτομο από το δράμα το οποίο ζει ν' ακούει να του λένε:
«Ξεφύγατε μια χαρά, τυχερός ήσασταν»
Από τι ξέφυγε; Απ' το θάνατο; Απ' τη ζωή; Σε σχέση με τι; Με ποιον; Ποιοι είμαστε εμείς που θα κρίνουμε τη σημασία ενός γεγονότος;
Ο πόνος... Ορισμένες φορές συμβαίνει να μένει αξέχαστος. Είτε είναι ψυχικός, είτε σωματικός. Ο πόνος του να έχει αγγίξει κανείς το θάνατο, μια απαγορευμένη για τους ανθρώπους ζώνη. Το να βιώνει κάποιος την ιδέα του θανάτου τόσο βίαια, να αισθάνεται το τρομακτικό του πέρασμα και να παραμένει ζωντανός είναι σχεδόν τρέλα.
«Θάνατος είναι η απώλεια της επικοινωνίας», λέει ο Φρανσουά Ντολτό στο έργο του «Μιλώντας για το θάνατο». Γι' αυτό πρέπει να επικοινωνούμε, να εκφραζόμαστε, για να τραβήξουμε τα θύματα στην "πλευρά των ζωντανών".
ΣΤΑΣΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟ ΘΥΜΑ
Στην περίπτωση που ο πυροσβέστης αντιμετωπίζει ένα θύμα, το οποίο δεν έχει χάσει τις αισθήσεις του, δεν παρουσιάζει τραύματα ζωτικής σημασίας και του λέει: «Σίγουρα, δεν έχω τίποτα», θα πρέπει ν' ακούσει αυτά τα λόγια, να τα λάβει υπ' όψιν του και να δώσει μια απλή απάντηση. Διότι ακόμη και εάν τα τραύματα του θύματος δε θέτουν τη ζωή του σε κίνδυνο, παρ' όλα αυτά, η απειλή κατά της ζωής του πλανάται. Τη στιγμή του ατυχήματος το θύμα περιμένει μια απάντηση, η οποία, με το ανάλογο ύφος και τα κατάλληλα λόγια, θα του τονίσει ότι ζει.Τα λόγια του πυροσβέστη είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ της βιωμένης πραγματικότητας και της υποκειμενικής πραγματικότητας του ατυχήματος.
Το να του πούμε: «Πράγματι βλέπουμε πολλά πράγματα, αλλά εμείς είμαστε εδώ για εσάς και τώρα ασχολούμαστε με εσάς», δε σημαίνει ότι του εντείνουμε την ανησυχία για τα τραύματα του, αλλά διαβεβαιώνουμε το θύμα ότι έχει το δικαίωμα να υποφέρει, να σκέφτεται τον εαυτό του και τίποτε περισσότερο.
Εάν το θύμα ρωτά για τη σοβαρότητα των τραυμάτων του, το να μην του απαντάμε αυτό εντείνει την αγωνία βεβαίως, αλλά το Θύμα δεν πρέπει να έρθει αντιμέτωπο με μια ψυχολογικά κσταστροφική σιωπή.
Τέλος ορισμένα θύματα υποβιβάζουν αυτό που ζουν, σαν ένα είδος άρνησης απέναντι σε μία τρομακτική κατάσταση. Η άρνηση - αποφυγή από εμάς του υποβιβασμού αυτού που βιώνουν, θα τους βοηθήσει στη συνέχεια να επανακτήσουν το γεγονός πιο γρήγορα. Τα θύματα που δε λένε τίποτα, υφίστανται για χρόνια τις συνέπειες του τραυματισμού τους. Ανεξήγητη εξασθένηση για ένα ή και περισσότερα χρόνια μετά το ατύχημα, επαγγελματική εξάντληση, αίσθημα κατωτερότητας, τάσεις αυτοκτονίας. ..
ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΥΜΑΤΙΣΜΟΥ
Όταν σημειώνεται ένα τραυματικό γεγονός (π.χ. μαζικό ή τροχαίο ατύχημα), το θύμα υφίσταται έναν βίαιο κλονισμό, που καταπατά το αίσθημα του άτρωτου και της αθανασίας. Για ένα άτομο, που βιώνει ένα τέτοιο γεγονός, θα υπάρχει εφεξής ένα πριν και ένα μετά. Σύμφωνα με τη φροϋδική θεωρία, η τραυματική εμπειρία χαρακτηρίζεται από τέσσερις βασικές παραμέτρους.
Κατ' αρχάς, το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με μία απειλή κατά της ζωής του: με το θάνατο. Η ιδέα του θανάτου αναβιώνει όταν σημειωθεί νέος τραυματισμός, ανεξάρτητα από τη σοβαρότητα των σωματικών τραυμάτων του θύματος.
Αυτή η εμπειρία χαρακτηρίζεται από τρόμο. Αυτό είναι η δεύτερη παράμετρος. Ο τρόμος είναι έκπληξη, σιωπή.
Αυτός ο τρόμος μπορεί να διαρκέσει μερικές ώρες ή και μερικές μέρες. Στη συνέχεια, αντικαθίσταται από άγχος, το οποίο όμως δεν πρέπει να το συγχέουμε με την τραυματική εμπειρία, αλλά προστίθεται στο βιωμένο γεγονός.
Η τραυματική εμπειρία διαρρηγνύει τον ψυχισμό, ενώ το άγχος δημιουργεί στο θύμα μια μορφή πίεσης. Για το θύμα όλα συνθλίβονται, δεν έχει πια σημάδια, είναι σα διαμελισμένο. Δυο καθησυχαστικά λόγια θα γίνουν ο θεμελιώδης λίθος πάνω στον οποίο το θύμα θα "ανασυντάξει" τα αισθήματα και τις αισθήσεις, τον πόνο του- θα "επανασυντάξει" τη ζωή του. Αυτό θα του επιτρέψει να αρχίσει να επαναδιοργανώνεται...
Η ΒΑΡΥΤΗΤΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ
Μόνο η επικοινωνία με το διασώστη θα επιτρέψει να φτάσουμε να αποδεχτεί το θύμα την πραγματικότητα του ατυχήματος. Ένα άτομο που έπεσε θύμα κλοπής και σωματικής επίθεσης δηλώνει:
«Όταν μου επετέθησαν, πίστευα ότι ήταν ένας εφιάλτης, ότι θα ξυπνούσα από στιγμή σε στιγμή, αλλά παρόλ' αυτά ο εφιάλτης ήταν εκεί. Δε μπορούσα να το πιστέψω. Μου επιτίθεντο και με κλωτσούσαν σαν να μην υπήρχα... Θυμάμαι καλά τους διασώστες, που ήρθαν να με βοηθήσουν, όμως ο εφιάλτης ήταν ακόμη εκεί...».
Τα λόγια του πυροσβέστη θα βοηθήσουν ορισμένα θύματα, τα οποία έχουν τις αισθήσεις τους, να επανέλθουν στην πραγματικότητα. Τα λόγια είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ της πραγματικότητας και της μη-πραγματικότητας.
Όμως, το τραύμα είναι μια αντίληψη, που συνθλίβει το θύμα και σε ορισμένες περιπτώσεις ανεπανόρθωτα. Το τραύμα είναι συχνά μια μυρωδιά, ένα έντονο φως, ένας εκκωφαντικός θόρυβος. Αυτή είναι και η τελευταία παράμετρος της φροϋδικής θεωρίας. Ένα θύμα σεξουαλικής επίθεσης αναφέρει:
«Για πολύ καιρό η ανάσα του με ακολουθούσε, ήταν τρομερό (...) άκουγα από μακριά τις φωνές φοιτητών, φοιτητές... και κανείς δεν άκουγε τη δική μου φωνή... Εάν προσπαθήσω να φέρω στο μυαλό μου την επίθεση φοβάμαι και δεν θυμάμαι τίποτα, παρά μόνο φωνές, την ανάσα του και στη συνέχεια τη σειρήνα του
πυροσβεστικού. Ήξερα ότι είχε τελειώσει, αλλά ο φόβος του θανάτου ήρθε μ' έναν παράξενο τρόπο». Ένα άλλο θύμα τροχαίου μας εξηγεί: «Νόμιζα ότι είχα παραμείνει για πολλές ώρες μέσα στο αυτοκίνητο, πίστευα ότι οι διασώστες με είχαν ξεχάσει, ήμουν τρομοκρατημένος. Έκλαιγα. Στη συνέχεια άκουσα τη σειρήνα, τότε ήξερα ότι θα σωθώ και νομίζω ότι λιποθύμησα. Ένας φοβερός ήχος με ξύπνησε ή μάλλον με συνέφερε από τη λιποθυμία μου, ούρλιαξα, νόμιζα ότι ακρωτηρίαζαν κάποιον... Ένα χέρι έπιασε το δικό μου και ένας πυροσβέστης μου εξήγησε πολύ ήρεμα, ότι έκοβαν το όχημα μου. Μιλούσε τόσο ήρεμα! Τότε σκέφτηκα ότι δε χρειαζόταν πλέον να φωνάζω αφού με είχαν ακούσει!(...) Πολύ αργότερα κατάλαβα ότι δεν είχα φωνάξει διότι το σαγόνι μου ήταν σπασμένο! Πίστευα ότι φώναζα και μάλιστα ότι με άκουγαν κιόλας!», προσθέτει μ' ένα μεγάλο χαμόγελο.
Έτσι, λοιπόν, είναι πολύ σημαντικό οι λέξεις να υπερσκελίζουν όλους τους θορύβους: μια μηχανή κοπής μετάλλων, τις φωνές των περαστικών... Ορισμένοι πάλι κυριεύονται από εξωπραγματικές ιδέες. Γι' αυτούς οι θόρυβοι είναι πολύ δυνατοί, ασυνήθιστοι.... Είναι σημαντικό να τους πούμε γιατί και πως θα ακουστεί ένας θόρυβος. Το ίδιο ισχύει και για τη θερμοκρασία, να τους εξηγούμε δηλαδή γιατί ζεσταίνονται ή γιατί κρυώνουν. Το θύμα πρέπει να κατανοεί γιατί το σώμα του αντιδρά με τον συγκεκριμένο τρόπο στα τραύματα που υφίσταται. Τα θύματα, τα οποία δεν έχουν τις αισθήσεις τους κατά τη διάρκεια της διασωστικής επέμβασης είναι ακόμη πιο ευαίσθητα στο ν' αναπτύξουν συμπτώματα μετατραυματικού στρες. Διότι αυτά τα υφίστανται όλα, χωρίς εξηγήσεις.
Για τα περισσότερα θύματα, είτε έχουν χάσει είτε όχι τις αισθήσεις τους, οι ψυχολογικές συνέπειες συνίστανται στην εμφάνιση ενός συνδρόμου επανάληψης, σε τάσεις αναδίπλωσης στον εαυτό τους, σε νευρώσεις, ιδίως φοβικά σύνδρομα, τα οποία μπορεί να συνοδεύονται από ψυχοσωματικά προβλήματα.
Το να πιάσουμε το χέρι του θύματος, το να του μιλήσουμε δε μπορεί παρά να είναι ωφέλιμο. Ορισμένα θύματα, ενώ ήταν αναίσθητα κατά τη διάρκεια της επέμβασης, θυμούνται ακαθόριστους ήχους, έχουν σχηματίσει μία εντύπωση για το περιβάλλον στο οποίο βίωσαν το ατύχημα. Γι αυτό και δεν μπορούμε ν' αρνηθούμε να μιλήσουμε στα θύματα.
ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ;
Οσον αφορά στα θύματα που βρίσκονται σε υπερδιέγερση (φωνές, πανικός, τσιρίδες), είναι αδιανόητο να τους πούμε ως διασώστες ότι υπερβάλλουν. Ποιοι είμαστε εμείς που θα αποφασίσουμε για την αλήθεια της αγωνίας τους; Για τη λογική τους; Ποια είναι η λογική ενός τροχαίου ατυχήματος; Ενός συμβάντος μαζικής καταστροφής; Αυτά τα ατυχήματα, εξάλλου, δεν είναι μάλλον ασυνήθιστα για την καθημερινότητα των ανθρώπων;
Αυτή τη διάσταση του θέματος δεν πρέπει ποτέ να ξεχνά ο διασώστης όταν έρχεται αντιμέτωπος με θύματα καταρρακωμένα στο σώμα και στην ψυχή.
Ορισμένοι πυροσβέστες προτιμούν να βρεθούν αντιμέτωποι μ' ένα αναίσθητο θύμα ή κάποιον που δεν αντιδρά. Αυτό το θύμα, ωστόσο, δεν υποφέρει λιγότερο από τα υπόλοιπα.
Τα λόγια που ως διασώστες θα πούμε σε κάποιο θύμα, είτε μπορεί είτε όχι ν' ανταποκριθεί το θύμα σε αυτά, μπορεί να αποδειχθούν ωφέλιμα και για εμάς τους ίδιους. Απλή, σαφής και σύντομη, μια κουβέντα καθησυχαστική μπορεί να δώσει διέξοδο και στη δική μας αγωνία, να διώξει το δικό μας άγχος.
  
     Ακόμη και εάν δεν μπορείτε να μιλήσετε, το γεγονός ότι γνωρίζετε αυτό που βιώνει ένα θύμα, είναι ήδη αρκετό. Διότι στο βάθος έχει ήδη δημιουργηθεί ένας δεσμός ανάμεσα σε διασώστη και θύμα, αόρατος μεν, αλλά υπαρκτός. Οι κινήσεις σας θα είναι παρόμοιες αλλά διαφορετικές. Τα λόγια σας θα είναι τα ίδια αλλά φορτισμένα από· αυτό που ήδη γνωρίζετε: τον πόνο.

Σημείωμα του Επιμελητή
Παραπάνω, παρατέθηκε αυτούσιο το άρθρο από το γαλλικό περιοδικό. Πόσοι από εμάς δεν τα χουμε νιώσει, δεν τα 'χουμε σκεφτεί κατά την ενάσκηση των καθηκόντων μας;
Έχουμε δει θύματα σε σεισμούς άλλοτε να διασώζονται και άλλοτε να καταλήγουν, λίγο μετά τη διάσωση τους, θύματα σε τροχαία -καθημερινό φαινόμενο- και σε τόσες άλλες διασωστικές επιχειρήσεις. Θύματα με τα οποία «δένεσαι» εκείνη τη στιγμή «χρεώνεσαι» κατά κάποιο τρόπο τη ζωή τους, τα δίνεις όλα για να τα διασώσεις και μετά δεν τα ξαναβλέπεις ποτέ.
Πρέπει να τους ξαναδείς ή όχι; Είναι ένα ερώτημα που η ψυχολογική απάντηση είναι μάλλον όχι.
Αλλά, παράλληλα με την εδώ παρουσιαζόμενη ψυχολογική προσέγγιση των θυμάτων, υπάρχει και η ψυχολογική προσέγγιση του διασώστη. Πως θα αποφορτιστεί συναισθηματικά και ψυχολογικά ο άνθρωπος (πυροσβέστης - διασώστης) που ξαφνικά μέρα - νύχτα, χειμώνα - καλοκαίρι, καλείται να «συζήσει» και να αντιμετωπίσει το θάνατο και την καταστροφή;
Ο άνθρωπος αυτός διάγει μία φυσιολογική κατά τα άλλα ζωή, έχει
οικογένεια, φίλους, συναισθήματα.
Ποιος θα τον αποφορτίσει; Πόσο καιρό μετά θα σκέφτεται το δύσκολο έργο που κλήθηκε να αντιμετωπίσει, Και είναι όλα αυτά χωρίς τίμημα; Ή μήπως αυτή η συχνά σκληρή πραγματικότητα διαμορφώνει επαγγελματίες με ιδιαίτερες ανάγκες και συμπεριφορές;

Πηγή: "Le sapeur Pompier". Υγεία-Ψυχολογία: "Paroles de Victimes",
Georgette Sarrazin (Κλινική Ψυχολόγος), τ. 995, Μάρτιος 2004, σσ. 56-59.
Επιμέλεια κειμένου: Επιπυραγός Ιωάννης Γαϊτανίδης Μετάφραση κειμένου: Δοκ. Ανθ/γός Γαβριηλίδου Σοφία*

Πυροσβεστική Επιθεώρηση   Ιούλιος - Αύγουστος 2004

Δεν υπάρχουν σχόλια: